Hy Lạp – cái nôi của nền văn minh phương Tây, nơi khai sinh ra dân chủ, triết học và Olympic – lại đứng cuối bảng xếp hạng về kinh tế trong Liên minh châu Âu. Câu hỏi “Tại sao Hy Lạp nghèo nhất châu Âu?” không chỉ khiến người dân quốc gia này trăn trở mà còn là đề tài phân tích của nhiều chuyên gia kinh tế, chính trị học và lịch sử trên toàn cầu.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau nhìn lại quá trình phát triển (và khủng hoảng) của Hy Lạp, mổ xẻ nguyên nhân từ nhiều khía cạnh: chính trị – xã hội, cơ cấu kinh tế, nợ công, mô hình quản trị nhà nước và cả yếu tố tâm lý dân tộc. Từ đó, bạn đọc sẽ có cái nhìn toàn diện hơn, tránh những đánh giá cảm tính hay phiến diện thường thấy.
Hy Lạp – một cái tên mang đầy ánh hào quang… trong quá khứ
Đầu tiên, cần phải nói rằng Hy Lạp không luôn nghèo. Trước khi xảy ra khủng hoảng nợ công vào năm 2009, Hy Lạp từng là một trong những quốc gia phát triển nhanh nhất trong khu vực Balkan. Năm 1981, Hy Lạp gia nhập Cộng đồng Kinh tế châu Âu (EEC – tiền thân của EU), từ đó nhận được rất nhiều gói viện trợ phát triển hạ tầng, giáo dục và nông nghiệp.
Từ những năm 1990 đến giữa 2000, Hy Lạp có tăng trưởng GDP trung bình từ 3–4%/năm – một con số ấn tượng so với mặt bằng chung châu Âu. Tuy nhiên, đằng sau sự phát triển “bề nổi” ấy là hàng loạt vấn đề mang tính cấu trúc chưa từng được giải quyết triệt để.
Khủng hoảng nợ công 2009 – cú ngã lịch sử
Câu trả lời trung tâm cho câu hỏi “Tại sao Hy Lạp nghèo nhất châu Âu” chính là khủng hoảng nợ công. Năm 2009, sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008, chính phủ Hy Lạp buộc phải công bố một sự thật chấn động: các số liệu tài chính quốc gia trước đó bị “tô vẽ”, nợ công thực tế đã vượt xa ngưỡng kiểm soát.
Tỷ lệ nợ công/GDP của Hy Lạp lên tới 113% vào năm 2009, và tiếp tục tăng sau đó, đạt đỉnh gần 180% vào năm 2015 – mức cao nhất trong toàn bộ EU. Đây là lý do chính khiến Hy Lạp bị rơi vào tình trạng mất khả năng chi trả nợ, phải cầu viện IMF, ECB và EU với các gói cứu trợ khổng lồ kèm theo điều kiện thắt lưng buộc bụng nghiêm ngặt.
Cấu trúc kinh tế mất cân đối
Dựa quá nhiều vào khu vực công
Một trong những điểm yếu của Hy Lạp là khu vực công phình to một cách thiếu kiểm soát. Trước khủng hoảng, tỷ lệ công chức trên đầu người tại Hy Lạp thuộc hàng cao nhất châu Âu. Nhiều người làm việc trong các cơ quan nhà nước với năng suất lao động thấp nhưng lại hưởng mức lương và chế độ hưu trí cao.
Sản xuất yếu, nhập siêu lớn
Hy Lạp không phải là một quốc gia công nghiệp mạnh. Tỷ trọng sản xuất công nghiệp trong GDP khá thấp, trong khi nhập khẩu lại lớn, đặc biệt là hàng hóa tiêu dùng, máy móc và năng lượng. Tình trạng nhập siêu kinh niên dẫn tới thâm hụt cán cân thương mại và đẩy đất nước lệ thuộc vào vay nợ nước ngoài.
Du lịch – con dao hai lưỡi
Du lịch chiếm khoảng 20% GDP của Hy Lạp – tỷ trọng cao nhất trong các nước EU. Đây vừa là thế mạnh, vừa là rủi ro. Khi khủng hoảng hoặc đại dịch (như COVID-19) xảy ra, ngành du lịch bị tổn thương trực tiếp, dẫn đến sự co cụm kinh tế trầm trọng.
Hệ thống thuế yếu kém, trốn thuế phổ biến
Hy Lạp nổi tiếng trong khối EU với tình trạng trốn thuế tràn lan. Các doanh nghiệp nhỏ, hộ kinh doanh cá thể và cả giới trung lưu, giàu có đều có cách để né thuế, lách luật. Hệ thống thuế phức tạp, thiếu hiệu quả thu thuế khiến chính phủ không có đủ nguồn thu nội lực để chi tiêu, buộc phải dựa vào nợ.
Năm 2010, có báo cáo cho thấy khoảng 1/3 GDP của Hy Lạp nằm trong khu vực “ngầm” không khai báo thuế – con số cực kỳ lớn so với mặt bằng EU.
Chính trị bất ổn và nạn tham nhũng
Một nguyên nhân khác khiến Hy Lạp tụt hậu là sự bất ổn trong chính trị nội bộ. Sự thay đổi chính phủ liên tục, các đảng phái đối lập mạnh mẽ và bất đồng ý thức hệ sâu sắc khiến quá trình cải cách bị gián đoạn hoặc không nhất quán. Bên cạnh đó, nạn tham nhũng, lãng phí ngân sách diễn ra trong nhiều năm mà không có cơ chế kiểm soát hiệu quả.
Theo Tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International), Hy Lạp từng nằm trong nhóm các quốc gia tham nhũng nhiều nhất Tây Âu.
Đồng euro – lợi bất cập hại?
Gia nhập khu vực sử dụng đồng euro (Eurozone) vào năm 2001 là một bước ngoặt lớn với Hy Lạp. Đồng euro giúp Hy Lạp tiếp cận vốn quốc tế với lãi suất thấp, từ đó vay mượn dễ dàng hơn để tài trợ các chương trình xã hội, chi tiêu công và đầu tư hạ tầng.
Tuy nhiên, chính vì việc mất quyền điều hành chính sách tiền tệ quốc gia, Hy Lạp không thể phá giá đồng tiền để thúc đẩy xuất khẩu hay kiểm soát dòng vốn. Khi rơi vào khủng hoảng, việc bị “khóa” trong Eurozone khiến Hy Lạp không thể dùng các biện pháp truyền thống như in thêm tiền hay kiểm soát tỷ giá.
Hệ lụy kéo dài: thất nghiệp cao, chảy máu chất xám
Từ năm 2010 đến 2018, hàng loạt biện pháp “thắt lưng buộc bụng” được áp dụng để đáp ứng điều kiện của các gói cứu trợ. Hệ quả là tăng trưởng âm, lương giảm, lạm phát cao, thuế tăng và thất nghiệp tràn lan.
-
Thời điểm đỉnh cao (2013), tỷ lệ thất nghiệp tại Hy Lạp là 27,5%.
-
Trong nhóm thanh niên dưới 25 tuổi, con số này còn lên tới 60%.
Nhiều người trẻ có trình độ cao đã chọn cách di cư sang Đức, Anh, Pháp hoặc Mỹ để tìm việc làm và điều kiện sống tốt hơn. Điều này dẫn tới một làn sóng chảy máu chất xám làm suy giảm năng lực phục hồi dài hạn của quốc gia.
So sánh với các nước “nghèo” khác trong EU
Ngoài Hy Lạp, một số quốc gia EU khác cũng có GDP bình quân đầu người thấp như Bulgaria, Romania hay Croatia. Tuy nhiên, các nước này đều mới gia nhập EU sau năm 2000, và vẫn đang trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế từ XHCN sang TBCN.
Trong khi đó, Hy Lạp là nền kinh tế Eurozone duy nhất từng mất khả năng trả nợ và cần tới ba gói cứu trợ quốc tế. Chính vì vậy, dù Bulgaria hay Romania có thu nhập thấp hơn Hy Lạp về danh nghĩa, nhưng Hy Lạp lại được nhìn nhận là “nghèo nhất” vì mất ổn định vĩ mô và thiếu động lực phục hồi.
Tín hiệu tích cực gần đây
Dù còn nhiều thách thức, Hy Lạp trong những năm gần đây đã có một số tín hiệu khởi sắc:
-
Tăng trưởng GDP năm 2023 đạt hơn 2,5%.
-
Ngành du lịch phục hồi mạnh sau COVID-19.
-
Chính phủ mới cam kết cải cách mạnh mẽ và kiểm soát tài khóa.
Moody’s, Fitch và S&P đều đã nâng xếp hạng tín dụng của Hy Lạp từ “rác” lên mức có thể đầu tư trở lại. Đây là dấu hiệu cho thấy quốc tế đang dần lấy lại niềm tin với nền kinh tế Hy Lạp.
Tại sao Hy Lạp nghèo nhất châu Âu?
Tóm lại, câu hỏi “Tại sao Hy Lạp nghèo nhất châu Âu?” không chỉ là câu chuyện về con số GDP, mà là tổng hòa của hàng loạt yếu tố lịch sử, cơ cấu và quản trị. Từ sự phụ thuộc vào vay nợ, mô hình công chức phình to, hệ thống thuế yếu kém cho đến cú sốc nợ công 2009 – tất cả tạo nên một vòng luẩn quẩn khiến Hy Lạp tụt lại phía sau.
Tuy nhiên, ánh sáng cuối đường hầm đang dần ló dạng. Nếu tiếp tục kiên trì cải cách, củng cố nội lực và phát triển bền vững, Hy Lạp hoàn toàn có thể lấy lại vị thế xứng đáng trong lòng châu Âu.
